De toekomst van Duitsland ligt in het Oosten
Gastcolumnist voor de Deutsche Wirtschaftsnachrichten (DWN) Moritz Enders stelt een nieuwe orde voor. De Corona-pandemie is een tragedie die de wereld zal veranderen. Maar precies daarom is ze ook een kans. Ze dwingt ons (Duitsers) er namelijk toe om over het Europese en het globale systeem na de Corona-tijd na te denken.
Gepubliceerd op 10 april 2020, in het Duits hier te lezen op DWN
Het valt niet te verwachten dat de EU er na de Coronacrisis hetzelfde zal uitzien als ervoor. De EU zal zich opnieuw moeten uitvinden, of ze zal ten onder gaan. Verschillende elementen zullen van belang gaan zijn: een hervorming van de euro, de emancipatie van de politieke hegemonie van de VS, een vreedzame verstandhouding met de Russische Federatie en een terugkeer naar het principe van de rechtsstaat tegelijk met een eenduidig afzweren van totalitarisme en autoritarisme.
De coronacrisis is niet de dieper liggende reden maar wel het excuus voor en de versneller van ingrijpende veranderingen in globaal-economische en geopolitieke structuren. Tussen WOII en de jaren 2000 zijn de VS de onaantastbare wereldmacht nummer 1 geweest. Ook de Sovjet-Unie heeft deze positie van de VS nooit serieus in gevaar kunnen brengen. Jalta-bepalingen hebben tegelijkertijd lang voor overzichtelijke verhoudingen gezorgd en de toenmalige invloedssferen werden over het algemeen goed gerespecteerd. Bewapeningsprogramma’s van de NAVO waren niet zozeer bedoeld als verdediging tegen een mogelijke aanval van de Sovjet-Unie, als wel als subsidiering van de eigen wapenindustrie. Uiteindelijk hebben de volgende zaken aan de implosie van de Sovjet-Unie bijgedragen: de bewapeningswedloop die de Sovjet-Unie werd opgedrongen, de naar beneden gemanipuleerde olieprijzen en externe factoren zoals de sovjet-interventie in Afghanistan en de megaramp van Tsjernobyl. In het westen werd dit door velen gevierd als het ‘einde van de geschiedenis’.
De toenmalige overmacht van de VS was onder andere gebaseerd op het feit dat de VS eigenlijk een eiland is: gelegen tussen de Atlantische en de Stille Oceaan is de VS bijna niet aan te vallen, maar vooral ook op haar economische capaciteiten. Na 1945 genereerde de VS ongeveer de helft van het wereld bruto nationaal product. Echter, in de jaren 70 zijn ze begonnen met de verplaatsing van hun maakindustrie naar Azië, in het bijzonder naar China. Wat volgde is een in eerste instantie weinig opvallende, maar daarna een snel toenemende verschuiving van economisch gewicht van west naar oost. Intussen heeft China de VS voor wat betreft koopkrachtpariteit economisch ingehaald.
Economische macht heeft echter politieke macht nodig en die laatste voert op haar beurt onvermijdelijk tot meer geopolitieke invloed. In dat opzicht is er naast de VS nu, anders dan toentertijd de Sovjet-Unie, een serieuze rivaal opgestaan. Veel van de huidige crises, bijvoorbeeld die om Iran, laten zich ook verklaren als pogingen van de VS om de rol van China in de wereld in te dammen en het ontwikkelingspotentieel van de Chinese economie te beknotten.
Een mogelijk gevolg van het machtsspel tussen deze twee giganten zou een loskoppeling kunnen zijn van hun intussen sterk met elkaar verbonden nationale economieën en een tweedeling in de wereld tussen een oostelijk en een westelijk kamp. Voor de EU, en in het bijzonder voor het van export afhankelijke Duitsland, zou dit slecht nieuws zijn. De vraag dringt zich op hoe Duitsland en de EU zich in een toekomstige multipolaire wereld zouden moeten positioneren. Heeft de EU de kracht en de potentie om zich als onafhankelijk blok tussen de kampen te vestigen?
De euro in zijn huidige vorm is een probleem
Zuiver economisch beschouwd zou de EU absoluut in het ‘concert der groten’ kunnen meespelen, nergens anders is het MKB zo capabel/productief, nergens ander zijn zoveel ‘hidden champions’, en met name in Duitsland. Toch heeft de EU zichzelf met de euro in zijn huidige vorm een molensteen om haar nek gebonden, die haar nu de afgang in dreigt te sleuren. Als men de euro wil behouden zoals die nu is, dan zouden er waardetransfers van noord naar zuid van zúlke omvang nodig zijn die de mogelijkheden van de landen in het noorden van de EU ver zouden overstijgen en/of voortdurende interventies van de ECB die het vertrouwen in de eenheidsmunt zouden ondermijnen. Ook de aanhoudende en definitieve collectivisering van gezamenlijke schulden, die door de landen in het zuiden via de zogenaamde ´Corona-bonds´ nagestreefd wordt, is niet de oplossing, want a) de dan ontstane verzwakte euro zal economische innovatiedruk, die door alle landen gedragen zou moeten worden, wegnemen en b) door het aanzetten van de geldpers zal de productiviteit niet groeien.
Dat wil niet zeggen dat de EU de euro zou moeten opgeven. Nee, veeleer zou de EU een concept moeten ontwikkelen dat het mogelijk maakt de euro als referentiemunt te behouden, terwijl de nationale parallelle munteenheden tegen de euro op- en afgewaardeerd zouden kunnen worden. Met zo een mechanisme zouden de zuidelijke landen hun producten weer tegen concurrerende prijzen kunnen aanbieden terwijl de noordelijke landen, mochten hun munten stijgen in waarde, tot meer innovatie en daardoor tot meer productiviteit gedwongen worden. Aangezien de VS hun munt steeds meer als wapen inzetten om hun economische en geopolitieke belangen door te drukken, zou een alternatief voor de dollar voor een economische en politieke soeverein Europa meer dan welkom zijn. Voor een succesvol voortbestaan van de EU zou de euro dus in het belang van alle betrokkenen hervormd moeten worden, voordat het huidige wanconstruct de EU laat imploderen.
De EU kan geen vazal van de VS blijven
De verschuiving van de machtscentra op de wereld hebben ertoe geleid, dat de VS haar focus op China heeft gericht; de ‘pivot to Asia’ (orientatie richting Azie) van de toenmalige president Obama duidde daar al op. De EU wordt daardoor nu de kans geboden zich op middellange termijn van de VS te emanciperen. Als de EU dit niet doet, dan wordt ze een juniorpartner van de VS of, om het nog duidelijker te zeggen, dan blijft ze hangen in haar vazalstatus van de VS. De jongste geschiedenis – te beginnen bij de sancties tegen de Russische Federatie tot aan de politiek ten opzichte van Iran – heeft duidelijk laten zien hoe klein de speelruimte van de EU daadwerkelijk is. Deze positie wordt nog eens versterkt door de tegengestelde belangen van individuele EU-landen, zoals bijvoorbeeld de Frans-Italiaanse wedkamp om invloed in Libië laat zien.
De EU-strategie zou moeten zijn zich niet eenzijdig aan de VS te verbinden, maar zich door bekwame diplomatie handelingsruimte tussen de blokken te verwerven en op die manier onevenwichtigheden te overbruggen. Hoe zo’n strategie kan slagen, laat het voorbeeld van de Russische Federatie zien. Immers, hoewel er sprake is van een sterke toenadering tussen de RF en China (sommigen spreken al van een alliantie) lukt het Rusland steeds beter om zijn nationale belangen te verdedigen.
Rusland en het gemeenschappelijke Europese Huis
De door de VS aangewakkerde regime change in Oekraïne in 2014 was er niet in de laatste plaats op gericht een samenkomen van een economisch continent tussen ‘Lissabon en Vladivostok’ te verhinderen. De confrontatie met Rusland die uit de regime change volgde en die in trans-Atlantische kringen met opzet tot stand is gebracht, diende de geopolitieke belangen van de VS, echter niet die van EU-landen. Een zinvolle veiligheidsarchitectuur voor Europa is alleen denkbaar mét Rusland en niet zonder of tegen Rusland. Bovendien is Rusland – ook al strekt het zich uit tot aan de Stille Oceaan – een Europees land, het lijkt daarom absurd om de ‘EU’ gelijk te schakelen aan ‘Europa’ en Rusland erbuiten te laten. Juist wij Duitsers zouden niet moeten vergeten, dat de Sovjet-Unie grote offers gebracht en er een grote bijdrage aan geleverd heeft om de wereld van het juk van het nationaalsocialisme te bevrijden. Het is de hoogste tijd dat we naast de Duits-Franse vriendschap ook een Duits-Russische vriendschap rechtvaardigen. Zo’n vriendschap zou als vredesanker voor Europa kunnen dienen.
Rechtstatelijke principes mogen niet worden opgegeven
Wil de EU een toekomst hebben, dan moet ze meer zijn dan een zuiver economisch en geopolitiek project. Als ze alleen dát zou zijn, dan zou ze vroeg of laat door centrifugale krachten van andere economische machtscentra uit elkaar getrokken worden. Van de ene kant moet de EU economisch dus zó opgebouwd worden, bijvoorbeeld door de hervorming van de euro, dat alle landen ervan profiteren, maar van de andere kant moet duidelijk gemaakt worden dat Europa een culturele eenheid is, gekenmerkt door de Griekse filosofie, de Italiaanse renaissance en de Franse verlichting. Daarmee is ook mijn vraag verbonden om tendensen in de richting van autoritaire staatsvoering en van beperkingen van burgerrechten, waarvan we nu tijdens de coronacrisis getuige zijn, luid en duidelijk een halt toe te roepen. De EU en Europa kunnen in een multipolaire wereld slechts een rol spelen als ze hun eigen waarden serieus nemen: het principe van de rechtstaat en de waarde van het individu. Deze zaken zijn het waard ze te verdedigen en, als het nodig is, ze te heroveren. We zouden de huidige crisis moeten benutten om ons te verdiepen in wat we van de EU verwachten. Juist wij, de burgers.
————————————————————————————————