De betrekkingen tussen “het Westen” en Rusland zijn gespannen. Hoe ziet de voormalige Rusland-correspondente van de ARD Gabriele Krone-Schmalz de huidige ontwikkeling?
Krone-Schmalz: „Die Länder der EU und Russland sind eigentlich natürliche Partner“
In het tweede deel van het interview met NachDenkSeiten classificeert de journaliste en auteur de zaak Navalny, spreekt ze over het meten met twee maten in de berichtgeving over Rusland en onthult ze wat ze bedoelt als ze het in haar nieuwe boek heeft over een “agressief klimaat van intolerantie” dat in Duitsland heerst.
Door Marcus Klöckner, 18 maart 2021
Mevrouw Krone-Schmalz, de media zijn al jaren bezig een beeld van Rusland als vijand op te bouwen. In ons laatste gesprek hadden we het over problemen in de berichtgeving in de media als het over Rusland gaat. Nu zijn er meer dan twee jaar voorbij. Is er iets veranderd in de benadering van de media? Of anders gezegd, wat valt op als U de berichtgeving volgt?
Alles wat ik toen beschreef is vandaag de dag nog hetzelfde. In ieder geval, het is er niet beter op geworden. De cabaretier Dieter Nuhr verwoordde het ooit zo: “Wanneer journalisten zichzelf zien als beïnvloeders in plaats van verslaggevers, wordt het problematisch.” Dat is nu juist het probleem. Veel te veel lijken zich geroepen te voelen om hun clientèle langs het “juiste” pad te leiden, wat dat ook moge zijn. Dat is echt niet de taak van journalisten. Wij zijn geen neutrale machines, en kunnen dat ook niet zijn, maar kwaliteitsjournalistiek houdt wel in dat men zich verplaatst in het leven van degenen over wier leven men verslag uitbrengt, dat men zich losmaakt van zijn eigen kosmos, en dat men al deze facetten openlijk belicht. Heel eenvoudig, zodat de mediagebruiker beter kan begrijpen wat er elders gebeurt. Op basis daarvan kunnen zij hun eigen mening vormen, die niet noodzakelijk dezelfde hoeft te zijn als die van de journalist.
Heeft U voorbeelden?
In al mijn boeken over Rusland heb ik altijd uitvoerig geschreven over het meten met twee maten. Eigenlijk gaat er geen dag voorbij zonder minstens één voorbeeld. Dit gaat immers tot ver in het taalkundige domein, wanneer Poetin met andere politici “onderhandelt” in plaats van te onderhandelen, en elke Russische verklaring wordt voorafgegaan door woorden als “naar verluidt”.
Welk advies kan worden gegeven aan een mediagebruiker die de “berichtgeving” over Rusland in de Duitse media volgt? Waar moet een mediagebruiker op letten?
Eerlijk gezegd, vind ik het erg moeilijk om advies te geven. De ideale situatie zou waarschijnlijk zijn: de mediagebruiker vertrouwt “zijn” medium of “zijn” correspondent en kan alles aanvaarden zoals het is en het in zijn eigen voordeel gebruiken. Want permanent wantrouwen is niet alleen vermoeiend, het leidt ook inhoudelijk nergens toe. In ieder geval moeten bij mediagebruikers alle alarmbellen gaan rinkelen wanneer zij merken dat iemand alleen maar moreel argumenteert. Moraliteit is belangrijk, daar bestaat geen twijfel over, maar het is niet goed als enige maatstaf voor politieke analyse. Dit kan niet vaak genoeg herhaald worden. Bovendien is het nuttig om onbevooroordeeld kennis te nemen van Russische standpunten, en pas dan te beslissen of zij propaganda zijn, een begrijpelijke redenering, of zelfs een beetje van beide.
Laten we het hebben over de zaak Navalny. De persoon van Navalny is zeer aanwezig in de Duitse media. Hoe classificeert U de controverse rond Navalny?
Voor al diegenen die Rusland nog steeds beschouwen als het kwade rijk, of dat weer gaan doen, is de controverse rond Navalny een welkome gelegenheid om hun beleid van confrontatie te rechtvaardigen. Zo verachtelijk als de misdaad tegen Navalny is, zo problematisch is de maar al te vanzelfsprekende vermenging van morele verontwaardiging en buitenlands beleid. Niet in de laatste plaats omdat deze verwarring natuurlijk niet plaatsvindt ten aanzien van andere staten. In het geval van Navalny kunnen de sancties volgens vooraanstaande westerse politici niet hard genoeg zijn. In de zaak Kashoggi waren sancties niet opportuun om geopolitieke redenen, moraal of niet.
Wat denkt U dat er aan de hand is met Navalny?
Het is moeilijk om in een paar zinnen recht te doen aan Navalny’s complexe persoonlijkheid. Zijn grote verdiensten in de strijd tegen corruptie en zijn moed en charisma staan buiten kijf. Maar ook zijn borderline racistische uitspraken en zijn oproepen tot geweld tegen Kaukasiërs, bijvoorbeeld, zijn onomstreden. De Oostenrijkse Rusland-kenner Prof. Dr. Mangott noemt Navalny een “radicale Russische nationalist”. Ook al heeft Navalny zich in het recente verleden van dergelijke uitspraken gedistantieerd, het is verbazingwekkend dat zij bij de beoordeling van zijn persoon geen enkele rol meer spelen. Het is ook tijd om een groot misverstand uit de weg te ruimen. Navalny en zijn nieuwe arrestatie of veroordeling waren zeker de aanleiding voor de grote demonstraties in Rusland, maar de kern is niet solidariteit met Navalny, het heeft eerder te maken met een latente ontevredenheid over de levensomstandigheden. Op het TV-station Dodzhd van de oppositie, dat live en in detail verslag heeft gedaan van deze demonstraties, kwamen herhaaldelijk mensen aan het woord die uitdrukkelijk geen aanhangers waren van Navalny. En ook al heeft Navalny veel aanhangers, vooral onder jonge Russen, uit een opiniepeiling van het gerenommeerde instituut voor opinieonderzoek Levada blijkt dat slechts twee procent van de kiesgerechtigden op hem zou stemmen als nieuwe Russische president. Dit alles doet niets af aan de verontwaardiging die is ontstaan naar aanleiding van Navalny’s hernieuwde veroordeling, maar het helpt wel om Navalny’s werkelijke politieke betekenis in Rusland beter in te kaderen.
Laten we het over een ander onderwerp hebben – hoewel dit ook verband houdt met Rusland of de openbare discussie over Rusland. U hebt onlangs een boek geschreven met de titel „Respekt geht anders – Betrachtungen über unser zerstrittenes Land“ *. In het boek spreekt U over een “agressief klimaat van intolerantie” dat in Duitsland heerst als het gaat om meningen die buiten de heersende stroming vallen. Wat bedoelt U precies?
De ideologisering en morele beladenheid van onze debatten en de daaruit voortvloeiende polarisatie, die onvermijdelijk tot radicalisering leidt. Dit alles is gevaarlijk voor een democratische, pluralistische samenleving, die slechts een zekere mate van polarisatie kan verdragen om te kunnen functioneren. Klimaatverandering, mobiliteit, gelijke rechten of een gelijke behandeling van mannen en vrouwen, en natuurlijk het thema Rusland – overal zijn de corridors van meningen deprimerend smal geworden. Met andere woorden: andersdenkenden zijn niet langer een natuurlijk onderdeel van onze fundamenteel levendige open samenleving, maar storende factoren die beter niet eens hun zegje mogen doen, of zelfs vijanden die met alle consequentheid moeten worden buitengesloten. Uiteraard vindt U in mijn boek concrete voorbeelden uit de meest uiteenlopende gebieden.
Uw boek is bedoeld als een pleidooi voor een respectvol debat. Deelt U de volgende mening: Het publieke klimaat is zodanig gevormd dat een echt geschil, maar ook het echte debat, de echte discussie, nauwelijks meer voorkomt. Als u alleen al kijkt naar de grote openbare “discussieplekken”, dat wil zeggen: praatprogramma’s zoals Anne Will of “Illner”, ziet U meestal vijf of zes stoelen en één mening. “Argumenteren” gaat in het beste geval over standpunten die binnen een zeer nauw bereik liggen.
Fatsoenlijk argumenteren is een vermoeiend iets. Fatsoenlijk in twee betekenissen. Je moet in staat zijn tot het einde naar iemand te luisteren en niet na de eerste halve zin je kaak te laten vallen, onder het motto: ik weet toch wat hij zegt. Een deel van het debat is de noodzaak om de ander te overtuigen, maar ook de bereidheid om overtuigd te worden. Zolang het tweede deel van deze basishouding wordt geïnterpreteerd als zwakte of omvallen, is dit niet te verwachten.
Nu, er zijn ook fundamenteel verschillende meningen in onze samenleving. Maar hoe gaan de media met hen om?
Het is moeilijk om op deze vraag een serieus antwoord te geven als een veralgemening. Maar laat ik het zo zeggen: ik merk een toenemende neiging om iets als een padvinder te willen zijn. Niet als gids door de overvloed aan informatie, maar als wegbereider om de mediagebruikers, zoals ik al eerder zei, op het “juiste” pad te brengen. Ik verwerp dat soort paternalisme.
Ook het toenemende belang van de sociale media vind ik problematisch. Het is waar dat deze het gemakkelijker maken om deel te nemen aan het publieke debat. Anderzijds versterken zij de negatieve tendensen die een respectvolle discussie in de weg staan. Shitstorms, haat, beledigingen, verontwaardiging – ze zijn hier allemaal in verhoogde vorm te vinden.
Ik vraag me af of het goed is dat de gevestigde media op elk van deze shitstorms reageren en ze door hun berichtgeving versterken. Dit draagt ook bij tot polarisatie en de indruk van een onverzoenlijke, verdeelde samenleving.
Hoe moet een samenleving die pluralisme hoog in het vaandel heeft staan, omgaan met verschillende opvattingen?
Nou, maak ze toegankelijk. Wat nog meer? En harder optreden tegen haat jegens andersdenkenden, vooral op internet. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. We hebben het zo vaak over waarden, dat we ons onderscheiden van andere staten, die we tegelijkertijd de moraal in pikken. Hoe zou het zijn om alle mogelijke middelen op alle mogelijke niveaus in te zetten om in onze samenleving het besef te doen groeien dat alleen een open, onbevreesd discours ervoor kan zorgen dat dringend noodzakelijke veranderingen – in binnen- en buitenlands beleid – zodanig worden doorgevoerd dat de mensen deze niet alleen steunen, maar ook actief bevorderen, omdat zij de vrijheid hebben gehad om zich uitvoerig te informeren, op een breed front argumenten uit te wisselen, over verstandige compromissen na te denken en vervolgens te kunnen beslissen.
En één ding is voor mij belangrijk ter afsluiting: zou het kunnen dat alle agitatie, verontwaardiging en onverzettelijkheid die in onze publieke debatten zichtbaar zijn, helemaal niet de toestand van onze samenleving weerspiegelen, maar ook veel te maken hebben met de eigen logica van de media? Want ik heb de indruk dat de meeste mensen veel redelijker en inschikkelijker zijn dan onze debatten doen vermoeden.
* Krone-Schmalz, Gabriele: Respekt geht anders. Betrachtungen über unser zerstrittenes Land. C.H. Beck Paperback, 16. Oktober 2020. S. 174. 14,90 Euro.