De Franse historicus en socioloog Emmanuel Todd voorspelde in 1976 de op handen zijnde ondergang van de Sovjet-Unie.
In zijn nieuwe boek La Défaite de l’Occident, dat ook in het Duits is verschenen (Der Westen im Niedergang), voorspelt hij de definitieve ondergang van de westerse wereld.
In een exclusief interview met Tilo Gräser voor Hintergrund legt hij zijn theorieën uit.
Hintergrund (H): Mr Todd, in uw nieuwe boek, dat nu ook in het Duits verkrijgbaar is, schrijft u over het verval van het Westen. Verschillende auteurs, te beginnen met Oswald Spengler, hebben hier de afgelopen decennia vaak voor gewaarschuwd. Waarom denkt u dat het nu echt zal gebeuren?
EMMANUEL TODD (ET): De Franse titel van mijn boek doet enigszins denken aan die van Spengler, maar de parallel is misleidend. Ik heb Spengler gelezen en in de jaren tachtig heb ik zelfs een zeer vijandige recensie geschreven voor de krant Le Monde, waar ik voor de literaire afdeling werkte. Voor mij is Spengler wat in het Frans een “fumeux” (verwarde) auteur wordt genoemd, die met duizend culturele concepten tegelijk smijt en verbanden legt tussen alles en iedereen. Dat is op zijn best een poëtische manier van denken. Ik heb een empiristische achtergrond, zowel via mijn familie als via Cambridge. Ik houd van eenvoudige concepten in beperkte aantallen en van goede statistieken. Ik ben geïnteresseerd in economie, gezinsorganisatie, religieuze mentaliteiten en wapenproductie. De neergang van het Westen in de huidige staat is dat de VS niet in staat is om de wapens te produceren die Oekraïne nodig heeft, omdat het industriële apparaat vernietigd is door vrijhandel en financialisering en omdat de universiteiten advocaten opleiden in plaats van ingenieurs. Al deze fenomenen kunnen nauwkeurig gekwantificeerd en gedateerd worden.
H: Wat is dat eigenlijk “het Westen? En wat heeft het de afgelopen eeuwen sterk gemaakt en wat verzwakt het nu?
ET: Historisch gezien kan het Westen op twee verschillende manieren gedefinieerd worden: In economische termen is het Westen de groep Europese landen (de rest van de Engelstalige wereld en Japan) die voor 1900 is ontstaan. Het is protestants: in de Duitstalige wereld, in Scandinavië, in Nederland en in Groot-Brittannië. Politiek gezien is de term ‘het Westen’ beperkter: het omvat de subgroep van landen die de moderne liberale democratie uitgevonden hebben: Engeland, de VS en Frankrijk. In Duitsland, Italië en Japan ontstonden tijdens de overgang naar moderniteit, autoritaire politieke vormen: nationaal socialisme, fascisme en etnisch militarisme. Een verschil tussen de oude boerenfamilies zou deze politieke tweedeling van het Westen kunnen verklaren.
In Engeland, de VS en Frankrijk waren vormen van het kerngezin dominant, die kinderen op jonge leeftijd emancipeerden. In Duitsland en Japan overheerste het stamgezin, een gezinssysteem met één erfgenaam die deze erfgenaam onder het gezag van de vader hield. In Midden-Italië, het ontwikkelingsgebied van het fascisme en later het Italiaanse communisme, heerste een gemeenschappelijk gezinssysteem, naar Russische voorbeeld, waar alle volwassen jongens onder het gezag van de vader stonden. De verschillende ideologische moderniseringen kwamen voort uit de combinatie van alfabetisering, die in alle landen voorkwam, met zeer verschillende gezinsachtergronden. Familiewaarden werden omgezet in de ideologie. Ik vat in een paar zinnen een halve eeuw onderzoek sinds mijn proefschrift in Cambridge samen. Mijn theorie bouwt voort op de bevindingen van mijn promotor Peter Laslett en mijn beoordelaar Alan Macfarlane.
Europa’s definitieve doorbraak door massale alfabetisering en later door industrialisering vond plaats in protestantse landen, in Duitsland en Groot-Brittannië. Luther had opgeroepen dat alle gelovigen toegang moesten hebben tot de Heilige Schrift en dus moesten leren lezen. Het protestantisme bracht productieve bevolkingen voort. In Engeland maakte een flexibele samenleving, dankzij het kerngezin, het mogelijk om het hoge opleidingsniveau om te zetten in een industriële revolutie. De Verenigde Staten vermenigvuldigden de Engelse dynamiek. Ik zou aan deze bijdrage van het protestantisme willen toevoegen wat Max Weber al had benadrukt: de morele en sociale discipline van het protestantisme, een arbeidsethos en het geloof in een toekomst die vorm moest krijgen.
Op dit moment verklaart de ineenstorting van de religie, vooral de protestantse, en haar overgang naar een nul-toestand, waarin de gewoonten van morele en sociale discipline, geërfd van de religieuze achtergrond, niet meer bestaan, de verzwakking van het Westen op educatief, industrieel, sociaal en militair gebied, vooral in Europa en de Verenigde Staten. Maar de nul-toestand van religie in protestantse landen en in de regio’s van het kerngezin, in Engeland en de Verenigde Staten, onthult een nihilistische impuls. Het individu, dat een kader ontbeert, dat eerder bang dan bevrijd is, begint de leegte die hem angst aanjaagt te vergoddelijken: de vernietiging van dingen en mensen wordt het doel op zich.
Bovenal komt de ontkenning van de werkelijkheid centraal te staan. Ik beschouw de transgenderideologie, die ons vertelt dat een man een vrouw kan zijn of een vrouw een man, als een sociologisch symbool hiervoor. Ik wil erop wijzen dat ik persoonlijk niet gelovig ben en dat het LGB-gedeelte van de LGBT-ideologie, die vandaag de dag door de Amerikaanse diplomatie wordt verdedigd, me helemaal niet stoort. Het is de T voor transgender die het kenmerk is van nihilisme. Ik ben me bewust van de bruuskheid van Melners antwoord, maar vijftig jaar historisch nadenken brengt me tot de conclusie dat er een verband is tussen de LGBT-ideologie en de voorkeur van de VS voor oorlog, voor eindeloze oorlog. In zekere zin is mijn visie gewoon een voortzetting van die van Weber. Hij verbond de protestantse ethiek met de opkomst van het kapitalisme; ik verbind de ineenstorting van de het productie-kapitalisme met het verval van het protestantisme. Als Weber een profeet was geweest, zou ik de volgende profeet zijn geweest die gekomen zou zijn om na de opkomst de ondergang aan te kondigen.
H: In 1976 voorspelde u de ondergang van de Sovjet-Unie met demografische ontwikkelingen als reden. In uw nieuwe boek relativeert u dit en ziet u de opkomst van een hoogopgeleide middenklasse als een andere oorzaak. Is er ook één hoofdfactor voor de neergang van het Westen die u nu hebt geïdentificeerd, en welke is dat?
ET: In de fase van massale alfabetisering heeft zich een egalitair bewustzijn ontwikkeld, dat in Engeland en in de VS, de landen met de zuivere kerngezin, het massaliberalisme voortbracht. In Frankrijk, het land van het egalitaire kerngezin (gelijke erfenis voor de kinderen), de Franse Revolutie (vrijheid, gelijkheid, ons motto!) en in Duitsland, het land van het stamgezin (gezag van de vader, ongelijkheid van de broers), de sociaaldemocratie, de christendemocratie en het nationaalsocialisme. In Rusland was het communisme gebaseerd op de waarden van autoriteit en gelijkheid die inherent waren aan het Russische boerengezin: autoriteit van de vader, gelijkheid van de broers. Maar overal, tussen 1950 en 2000, ondermijnde de opkomst van een grote (maar niet uniforme) groep hoger opgeleiden deze primaire ideologieën en leidde tot een spanning tussen het elitarisme van de hoger opgeleiden en het populisme van de klassen die op het niveau lager of middelbaar onderwijs waren gebleven. In Rusland was dit de ineenstorting van het communisme. In Frankrijk, Engeland of de Verenigde Staten was het de overgang van liberale democratie naar liberale oligarchie. Ik denk dat de politieke wetenschap zich zal moeten bezighouden met de opkomst van nieuwe vormen die niet werden behandeld door Aristoteles of de politieke filosofie van de 17e en 18e eeuw. De Russische “autoritaire democratie”, in werkelijkheid het Poetin-regime, houdt zijn oligarchen met geweld in toom. In de Duitse of Japanse “verticale democratie” hebben de waarden van het stamgezin, die het individu sterk integreert en de perceptie van nationale verschillen bevordert (broers zijn ongelijk, volkeren zijn ongelijk of op zijn minst verschillend), het overleven van een Duits en Japans zelfbewustzijn mogelijk gemaakt dat verbindingen tussen een eenvoudig en een hoger opgeleide in stand houdt. Het huidige Duitsland lijkt me veel democratischer dan de VS of Frankrijk. De overgang door massa-alfabetisering naar hoger onderwijs (voor velen red.) heeft een omkering van posities veroorzaakt. Paradoxaal genoeg ondermijnt het oligarchische principe het democratische principe in de oude liberale democratieën veel meer dan in de oude autoritaire samenlevingen.
H: Sinds de Franse Revolutie in de 18e eeuw wordt niet alleen gezegd dat de revolutie haar kinderen opeet, maar ook haar vaders. Vernietigt het individualisme de baarmoeder waaruit het is geboren, de westerse cultuur?
ET: Ik ben geen politiek filosoof en ik denk niet veel na over de logica van het individualisme en zijn tegenstrijdigheden op lange termijn. Ik ben niet ideologische conservatief! Ik observeer alleen dat in landen met kerngezinnen, het bereiken van een nulpunt van religie, zoals ik eerder zei , het individu alleen, bang en potentieel nihilistisch laat. In landen met kerngezinnen of communale gezinnen blijven integratieve elementen over. Het is waar dat overal in de ontwikkelde wereld gesproken kan worden van een individualistische crisis, die zich uit in het onvermogen van de bevolking om zich voort te planten. De geboortecijfers zijn erg laag en liggen ruim onder de twee kinderen per vrouw. Deze beschavingscrisis gaat echter veel verder dan waar de politieke filosofie rekening mee had gehouden. In China, een land waar zich een nieuwe vorm van totalitarisme ontwikkelt, is het geboortecijfer het laagst en ligt ergens tussen de 1,1 en 1,3 per vrouw. Het regime probeert bepaalde cijfers te versluieren.
H: Ons nummer is gewijd aan de focus “Aan wie behoort de mens?” Dit heeft te maken met het mensbeeld. Wat is volgens u het verschil tussen westers en oosters mensbeeld? En welke rol speelt dit verschil in de ontwikkeling die u beschrijft?
ET: Ik denk niet in die termen. De oude familiestructuren passen niet in onze culturele categorieën van Oost en West. Begin jaren negentig reisde ik voor het eerst naar Japan om er zeker van te zijn dat het stamgezin, een heel gewoon type in Europa, Japan ook voor mij tot een niet-zo-exotisch land maakte. Ik had gelijk. Ik ben Fransman en heb het gevoel dat Japan qua mentaliteit niet verschilt van Duitsland. Mijn eerste Japanse vertaler, de heer Ishizaki, wiens nagedachtenis ik koester, vertelde me dat een van de redenen voor mijn succes in Japan was dat mijn theorie de Japanners in staat stelde hun affiniteit met Duitsland te begrijpen. Een affiniteit die hen sinds 1945 een beetje bang heeft gemaakt! Niet doen zoals Duitsland is misschien wel een van de principes van het Japanse buitenlandse beleid geworden.
H: Er staat veel in uw boek over Rusland en de oorlog in Oekraïne. U vestigt de aandacht daarbij op een aantal verrassende zaken, zoals het vermogen van Rusland om te overleven en zijn kracht. Wat ziet u als de oorzaak hiervan?
TODD De sporen van communitarisme die voortkomen uit de traditionele Russische familie maken het mogelijk om de Russische veerkracht te verklaren, de weerstand van Rusland tegen individualistische atomisering. Het principe van de gelijkheid van broeders verklaart ook de organisatorische kracht, het behoud van een sterke gecentraliseerde staat. Het voortbestaan van een nationaal bewustzijn heeft dezelfde oorsprong. Maar de opgeleide hogere klassen bestaan in Rusland en hun bestaan maakt het mogelijk om te accepteren dat Rusland een markteconomie heeft en dat Russen vrijheid van verkeer genieten. De afwezigheid van antisemitisme in het Poetin-regime – een echte innovatie! – heeft ongetwijfeld iets te maken met het nieuwe gewicht van de opgeleide bovenklasse in Rusland. Maar het communitarisme blijft ook bestaan, weliswaar verzwakt, maar reëel in deze (hogere red.) klassen.
Er is echter één specifiek antropologisch element dat de intellectuele, technologische en industriële dynamiek van Rusland verklaart: over het algemeen (niet in Rusland red.) is de status van vrouwen in het gemeenschapsgezin aanzienlijk laag. Het patrilineaire principe (vader en zonen) leidt tot deze degradatie. Het Russische gemeenschapsgezin was echter nieuw; ontstond tussen de16e en 18e eeuw. De status van Russische vrouwen was en bleef hoog, net als in het Westen, en het is niet moeilijk om een verband te leggen tussen de hoge status van vrouwen en de dynamiek van het onderwijs. Dit is een andere manier om te zeggen dat, in tegenstelling tot wat de NAVO-doctrine suggereert, de Russen Europeanen zijn.
H: Waarom viel het Russische leger Oekraïne binnen op 24 februari 2022? Welk motief ziet u hiervoor?
ET: Ik ben het op dit punt eens met John Mearsheimer. Rusland had gezegd dat het de integratie van Oekraïne in de NAVO niet zou tolereren. Amerikaanse militaire trainers waren het Oekraïense leger al aan het integreren in de NAVO. De Russen deden wat ze zeiden dat ze zouden doen. Ik accepteer het idee dat de oorlog vanuit Russisch oogpunt defensief is. Natuurlijk kun je je voorstellen dat het een simpele Russische invasie van Oekraïne was, als je niet wilt zien dat de financiering, logistiek en middelen om Kiev te monitoren en besturen werden uitgevoerd door het Pentagon.
H: Hoe ziet u de ontwikkeling en staat van Oekraïne? Wordt het opgeofferd door het Westen in zijn strijd tegen Rusland?
ET: Aan de vooravond van de oorlog was Oekraïne een instortende staat, een “mislukte staat”. Met behulp van technologische middelen en Westers geld vond het een reden van bestaan in de oorlog tegen Rusland. De Russischtalige Oekraïners werden tweederangsburgers. Oekraïne mag dan een mishandeld land zijn, maar de verantwoordelijkheid hiervoor is een gedeelde. Natuurlijk zijn de Amerikanen bereid om tot de laatste Oekraïner te vechten om de nederlaag van de NAVO en de ineenstorting van hun heerschappij in Europa en Azië te voorkomen. En hoe dan ook, boven alle rationaliteit verheven, geven ze de voorkeur aan oorlog. Dat is nihilisme! Maar ook de Oekraïens nationalisten, die absurd genoeg, vechten om de Russen weer onder hun heerschappij in de Donbass te krijgen, dragen een immens deel van die verantwoordelijkheid. Het echte doel is ook eindeloze oorlog, een ander geval van nihilisme. Wat mij betreft zijn het Oekraïense en het Amerikaanse nihilisme in Kiev samengesmolten. De Europeanen zijn eerder het slachtoffer: de VS hebben hen deze oorlog ingesleurd om hen te verzwakken. Maar je moet onderscheid maken. De Polen, Scandinaviërs en Nederlanders zijn enthousiaste bondgenoten van de Anglo-Amerikanen en Amerikaanse agenten, om het zo maar te zeggen. De Duitsers zijn een doelwit: Duitsland scheiden van Rusland is een belangrijk Amerikaans belang.
H: U spreekt onder andere de nieuwe “Russische dreiging” tegen die momenteel door het Westen wordt gepropageerd; de waarschuwingen voor een mogelijke aanval van Rusland op de NAVO. Waarom is dat?
ET: Met zijn krimpende bevolking van 144 miljoen mensen heeft Rusland moeite om zijn 17 miljoen vierkante kilometer te bewonen. De Russen mogen blij zijn dat ze van de Polen en de Balten af zijn. Elke bewering dat Rusland verder wil gaan dan Oekraïne is het werk van een bedrieger of een gek. Waarschijnlijker is dat het Russische leger tot aan de Dnjepr en Odessa zal gaan. Sinds de weigering om het Minsk-akkoord uit te voeren en de annulering van de nucleaire deal met Iran, zijn de Russen van mening dat het westen zijn afspraken nooit nakomt. Het enige dat voor hen telt is het bereiken van geografische doelen die hun veiligheid garanderen. De oorlog heeft hen te veel gekost. Ze willen het risico niet nemen dat de oorlog in een paar jaar zal worden hervat. Deze keer zullen ze helemaal tot het einde gaan. Daarna zou het te laat voor ze zijn.
Een tijdelijke vrede zou worden gevolgd door een hervatting van de inspanningen van Kiev om lid te worden van de NAVO. Hier stuiten we overigens op een paradox. Als de NAVO instort en verdwijnt, zou Rusland echte onafhankelijkheid voor Oekraïne kunnen accepteren omdat het niet langer bedreigd zou worden door Oekraïense integratie in het Amerikaanse militaire systeem!
H: Begin 2023 zei u dat de Derde Wereldoorlog al begonnen was. Hoe rechtvaardigt u dit en hoe ziet u het meer dan anderhalf jaar later?
ET: Een Russische overwinning zou leiden tot de ineenstorting van de Amerikaanse overheersing van het wereldeconomische systeem. Het militaire front is niet het belangrijkste. Het economische front is het belangrijkst. In zekere zin hebben ze de wereldoorlog al gewonnen, aangezien de Russische economie de sancties heeft doorstaan dankzij de hulp van niet-westerse landen (de Russen hebben onlangs de term “wereldmeerderheid” bedacht). Ik ben benieuwd hoe lang de Europeanen de vernietiging van hun eigen economieën en dus hun samenlevingen als gevolg van de sancties zullen tolereren. De grote historische vraag rijst natuurlijk in Duitsland, de centrale economische macht van het continent. Zal Duitsland de vernietiging van zijn economie en samenleving accepteren om een Russische invasie te voorkomen, waar het land op geen enkele manier werkelijk door wordt bedreigd? De Russen dromen van het herstel van de complementariteit van hun economie met die van Duitsland, en dat is alles. De Derde Wereldoorlog heeft een sciencefictionelement. Ik raad aan om de roman “The PenultimateTruth” (in het Duits Zehn Jahren nach dem Blitz) van Philip K. Dick te lezen. Maar het is waar dat het Nordstream-pijpleidingen gedoe op iets uit een science fiction roman lijkt!
H: Het door de VS geleide Westen lijkt er alles aan te doen om zijn neergang te stoppen en zijn wereldwijde dominantie te behouden. Is dit de doodsstrijd van een drenkeling of een potentieel succesvolle strategie om te reageren op de veranderingen?
ET: De VS hebben al verloren omdat hun probleem niet Rusland, maar hun eigen interne achteruitgang is. Haar bevolking groeit, haar economie is fictief en de wereld heeft niet langer de middelen om haar levensstandaard op peil te houden. Op dit moment is het handelstekort met zijn bondgenoten, sorry, zijn Europese en Aziatische onderdanen, groter dan met China. De VS strijden niet langer voor de controle over de wereld, maar voor het behoud van de veroveringen van 1945: voornamelijk Duitsland en Japan.
H: Als “het Westen” echt valt, wat kan er dan voor in de plaats komen? Zou er een machtsvacuüm ontstaan dat de echte Derde Wereldoorlog zou kunnen ontketenen?
ET: Tijdens de eerste twee wereldoorlogen was Europa een continent onder grote druk, met jonge bevolkingen en groeiende economieën. Er was derhalve “grondstof” voor twee grote veldslagen beschikbaar. De huidige bevolking wordt ouder en krimpt. Vooral in China. India zal volgen. De energie is er niet meer om elkaar uit te moorden. Wanneer de wereld bevrijd is van de macht van de VS, van de verplichting om een inerte bevolking te voeden, bevrijd van de rusteloosheid van een militaire staat die overal oorlogen voert, zowel in het Midden-Oosten als in Oekraïne, dan zijn de kansen op wereldvrede uitstekend. Natuurlijk zullen er altijd problemen zijn. Ik ben geen optimistische ideoloog. Ik behoor meer tot de realistische school van de internationale politiek. Maar we moeten niet bang zijn voor de nabije toekomst. We moeten onze mentale houding van 1945 en onze a priori angst voor oorlog achter ons laten. Laten we aannemen dat de NAVO niet in Europa is om ons te beschermen, maar om ons te controleren. Stel je eens een wereld zonder de VS voor. Iedereen in West-Europa weet dat een oorlog tussen Frankrijk en Duitsland even ondenkbaar is als een oorlog tussen Denemarken en Zweden. Zullen we er eens om wedden dat Rusland weer een vreedzaam Europees land zal zijn nadat het bevrijd is van de Amerikaanse aanwezigheid in Oekraïne. En als we bang zijn voor een nieuw Europees gebrek aan evenwicht, laten we dan de eerste Europese Gemeenschap en de driehoek Berlijn-Rome-Parijs nieuw leven inblazen om met Moskou te praten.
EMMANUEL TODD (geboren in 1951) is een Frans historicus en socioloog. Hij studeerde aan het Institut d’études politiques in Parijs en promoveerde aan de Universiteit van Cambridge. Hij deed onderzoek aan het Institut national d’études démographiques (INED) in Parijs op het gebied van demografie, gezinsstructuur, religie en onderwijs. Veel van zijn boeken, zoals “Weltmacht USA. Ein Nachruf” (2002), ‘Die unaufhaltsame Revolution’ (met Youssef Courbage, 2008) en ‘Traurige Moderne’ (2018) zijn bestsellers geworden.